HATAY'IN MECLİSLERİ

• HATAY'IN MECLİSLERİ
  • İSSOS–EPİPHANEİA’DAN HATAY DEVLETİ’NE…
  • Yapının özellikleri
  • Hatay’ın simge yapısı

#İSSOS–EPİPHANEİA’DAN HATAY DEVLETİ’NE…

Hatay’ın iki meclisi

Hatay’ın Türkiye’ye katılma kararının alındığı Hatay Devlet Meclisi, kentin sembolik anlamı yüksek yapılarından biri. İssos-Epiphaneia Antik Kenti’ndeki yaklaşık 2 bin yıllık halk meclisi ise kentteki egemenlik ve bağımsızlık anlayışının özünde yatan demokratik düzenin çok eskilere dayandığını gösteriyor.

Osmanlı İmparatorluğu’nun 20. yüzyılın başlarında işgal ve parçalanmaya maruz kalması bu dönemde Hatay’ın da Fransız manda yönetimi altına girmesine yol açmıştı. Bu zorlu süreç içerisinde Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde verilen kurtuluş mücadelesi halkın egemenliğini esas alan bağımsız bir devletin doğuşuyla sonuçlandı. Kurtuluş Savaşı’nı da yöneten Gazi Meclis’te, 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilanı ardından Atatürk’ün “şahsi meselesi” olarak tanımladığı Hatay, Gazi’nin üstün gayretleri ile sürdürdüğü diplomatik girişimlerle ilk önce demokratik bir meclise sahip bağımsız bir devlet olarak Fransız yönetiminden ayrıldı ve hemen ardından kent halkının oylarıyla Hatay Devlet Meclisi, 27 Temmuz 1939’da Türkiye Cumhuriyeti’ne katılma kararı aldı. Hatay’ın bu süreçte gösterdiği egemenlik ve bağımsızlık anlayışının özünde yatan demokratik düzen yukarıda özetlenen tarihsel sürecin çok öncesinde bu topraklarda hüküm sürmeye başlamıştı: Bugün Hatay Erzin’de bulunan İssos Epiphaneia Antik Kenti’nde sürdürülen arkeolojik araştırmalar tarihi yaklaşık 2 bin yıl önceye dayanan bir halk meclisinin varlığını ortaya koyuyor.

İssos Epiphaneia, Hatay’ın Erzin ilçesinin Gözeneler Mevkii’nde yer alıyor. Yerleşimin şimdiye kadar bilinen en erken tarihinin günümüzden 6000 yıl öncesine kadar uzandığı saptanmıştır (1). Kent meclisi binasını tanımlamak için kullandığımız “bouleuterion” kelimesi, “boule”; halk ve “terion”; bir eylemin yapıldığı yer anlamını taşıyan kelimelerden türemiştir. Kent devletlerinin politik, ekonomik, idari, dini ve sosyal yaşamıyla ilgili kararlar meclis binasında alınmaktadır. Müzik salonu; “odeion”un kökeni de odhi; şarkı sözcüğüdür. Bu tür yapıların formu tiyatro binalarıyla benzerlik gösterir. En büyük farkları “odeion”ların müzik salonu olarak kullanılması nedeniyle akustiği sağlamak için yarım daire formunda bir çatı ile örtülmüş olmalarıdır. İssos-Epiphaneia’da yer alan bouleuterion, kent meclisi olarak kullanılmasının yanı sıra odeion işleviyle de kullanılmıştır (2). Tıpkı Anadolu’daki birçok örnek gibi.

#Yapının özellikleri

İssos-Epiphaneia’da bulunan meclis binası, kentin Roma Dönemi’ndeki siyasi ve entelektüel açıdan yüksek konumunu göstermesi adına çok önemlidir. Bu halk meclisinde, temsilciler kent ve bölge ile ilgili meseleleri tartışıyor, bunlar oylama ile karara bağlanıyordu. Kibyra’da olduğu gibi mahkeme işlevi ile kullanıldığı örnekler de bulunur (3). İssos-Epiphaneia meclis binası, Hellenistik-Roma Dönemi “şehir planlama” geleneğine uygun olarak kent merkezine inşa edilmiştir. Binanın konumu ve yerleştirilişine göre Roma Dönemi’nde tasarlanan caddelerle birlikte kent tasarımına dâhil edildiği düşünülebilir. Bölgenin en iyi korunmuş meclis binalarından olup tamamına yakını korunmuş durumda ortaya çıkarılmıştır. “Bouleuterion”daki kazılar Hatay Arkeoloji Müzesi tarafından yürütülmüştür. (4). 2022 yılında gerçekleştirdiğimiz kazılarla yapının doğu ve batı vomitorium (giriş çıkış) ve çevre duvarları ile sahne binasının arkası post-skene (sahne arkası) bölümü ortaya çıkarılmıştır (5).

Bouleuterion-odeion yapılarının mimari olarak en önemli özellikleri üzerlerinin çatı ile örtülü olmasıdır. Theatrum Tectum olarak adlandırılan bu yapılar kent meclisi, müzik salonu ve mahkeme işleviyle de kullanılmaktadır. Yağışlı kış aylarında bu yapılar teatral gösterilere de ev sahipliği yapmış olabilir. Tiyatroyu oluşturan üç ana mimari eleman bouleuterion’larda da bulunur tek farkı çatı ile yapının örtülebilmesi için yapının etrafını saran dikdörtgen bir duvardır. Bu yapıların üzerlerinin örtülü mimari tasarımı, yüksek bir akustik performans göstermelerine de sebep olmaktadır (6). İssos-Epiphaneia bouleuterion-odeion’unun da üzeri çatılı ile örtülü olduğu tespit edilmiştir.

Yapının inşasında bölgenin yerel taşları, kireçtaşı, bazalt ve dere taşı kullanılmış olup ayrıca mermer kaplamalarla süslenmiştir. Yapının inşasında, Roma İmparatorluğu mühendislik geleneğinde uygulanan bol harçla örülmüş duvar örgü tekniklerinin, kesme taş duvar örgü teknikleri ile birlikte kullanılmış olduğu görülür. İssosEpiphaneia’da büyük kapasiteli bir Roma Tiyatrosu’nun yanı sıra odeion işleviyle de kullanılan bir yapının varlığı Roma Dönemi’nde müziğin Epiphaneia’nın yaşamında önemli bir rolü olduğunu, kentin Kilikia Bölgesi içerisinde belirli bir refah düzeyine sahip entelektüel bir demos’a (halka) sahip olduğunu gösteriyor.

#Hatay’ın simge yapısı

Hatay’ın anavatana katılış sürecinde kentin bağımsızlığının simge anıt yapısı; Hatay Devleti Meclis Binası’dır, İskenderun Sancak yönetimi tarafından görevlendirilen Lübnan asıllı Fransız Mimar Leon Benju tarafından 1927 yılında tasarlanan yapı, 1933 yılında kent merkezinde, dairesel formuyla meydanın köşesini tamamen sarar ve egemenliğini hissettirir şekilde inşa ediliyor.

Yapı Antakya-Halep taşından yapılmış olup, muhteşem taş işçiliğiyle sizi hayran bırakır. Benju tarafından L’Empire sineması olarak tasarlanmıştır, ardından Türk askerinin Hatay’a girmesiyle İsmi Gündüz Sineması olarak değiştirilmiştir. Türk sinema tarihi açısından da oldukça önemli bir yapı olup 10 Ocak 1933’te ilk sesli film, 2 Mart 1933’te de ilk Türkçe film gösterilmiştir (7). Hatay Devleti 2 Eylül 1938’de kurulduğunda, Hatay Devleti Meclis Binası olarak, ardından dokuz ay boyunca Belediye Binası olarak kullanılmıştır. (8)

Hatay, Atatürk’ün üstün başarısıyla 29 Haziran 1939’da Hatay Devleti’nin meclis binası olan bu yapıda alınan kararla, Türkiye Cumhuriyeti’ne katılmıştır.

Yapı, belediye binası işleviyle, ardından da 1960 yılına kadar balo salonu, gazino ve bir ara yine sinema olarak 1980- 1990? yıllarına kadar kullanılmıştır. Ardından yeme-içme mekânları olarak kullanılmıştır. 2019 yılında, Adalı ailesine ait yapı Hatay Valiliği tarafından kamulaştırılarak restore edilmesinin ardından (9) 2021’de Meclis Kültür ve Sanat merkezi olarak hizmete sunulmuştur (10). Yapının üst katı kütüphane olarak düzenlenmiş alt katı da konser salonu olarak kullanılmıştır. Yapı henüz 2021 yılında, yanında bulunan Adalı Konağı ile birlikte restore edilmesine karşın, her iki anıt eser 6 Şubat depremlerinde aldığı ağır hasar sonrasında tamamen yıkılmıştır. (11)

Her iki yapının, deprem risklerinin bilindiği ve buna karşı alınacak teknik önlemlerin uygulanabildiği bir dönemde yeni restore edilmelerine karşın bu denli yıkıma uğramaları bize tarihi yapıların restorasyon uygulamalarında bir yaklaşım eksikliğinin varlığını ortaya koymaktadır. Deprem sonrasında yapının enkazı tamamen kaldırılarak yeniden yapılması planlanmıştır. (12)

Kaynaklar

1- Özdilek, Banu- Tıbıkoğlu, Onur 2023: “Toprağın Altında Geleceği Bekledi” Milliyet Arkeoloji, Ekim Sayısı, 2023, s. 24-25.
2- Özdilek, Banu – Ersoy, Ayşe – Tıbıkoğlu, Onur “İssos-Epiphaneia 2022 Kazıları” 43. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2024.
3- Tarkan, Düzgün, Kibyra Odeionu, Akdeniz Üniversitesi S.B.E. Arkeoloji A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2021; Özüdoğru, Ş. – Tarkan, Düzgün, “Kibyra Olypeion Odeionu Pulpitum Cephesi Opus Sectile Kaplaması ve Orkestra Opus Sectile Aigis/ Medusa Döşemesi, Olba XXXI, 2023, 143-198.
4- Sezgin, Nilüfer–Çelik, Ömer “İssos (Epiphaneia–Oiniandos) Kazısı”, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2015, s. 243-257; Çelik, Ömer “Erzin-İssos (Epiphaneia) Antik Kent Kazısı”, 39. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, s. 89-109; Pamir, Hatice – Kara, Demet “Epiphaneia (Erzin) 2017 Kazısı”, 40. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2019, s. 317-388; Pamir, Hatice – Yastı, Nalan, “Epiphaneia (Erzin) 2018 İlk Sonuçları”, 41. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2020, s. 371-393; Pamir, Hatice – Yastı, Nalan – Ersoy, Ayşe – Özdizbay, Aşkım – Bağlıbel, Serdar – Öncü, Kamuran- Kayaş, Pelin, “Issos- Epiphaneia 2019-2020 Çalışmaları”, Kazı Sonuçları Toplantısı 2019-2020 Kazı Çalışmaları, Cilt 2, 2022, s. 409-428; Pamir, Hatice – Ersoy, Ayşe – Erdoğan, Orçun – Kayaş, Pelin, “Epiphaneia 2021 Yılı Çalışmaları”, 42. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 3, 2023, s. 155-168.
5- Özdilek, Banu– Tıbıkoğlu, Onur – Ersoy, Ayşe 2023: “İssos-Epiphaneia 2022 Excavations” ANMED 21, 2023, s. 29-33; Özdilek, Banu – Ersoy, Ayşe – Tıbıkoğlu, Onur “İssos-Epiphaneia 2022 Kazıları” 43. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2024.
6- Özdilek, Banu 2014: “Arhaeometric Studies Conducted at the Rhodiapolis Theatre” , Cedrus II, 2014, 291-306. 10-Özdilek, Banu 2016: “Lykia Tiyatrolarına Genel Bakış”, Cedrus IV, 2016, 139-185, Özdilek, Banu Lykia’da Gün Yüzüne Yeni Çıkartılan Rhodiapolis Tiyatrosu, Fethiye 2012.
7-https://gazete.firat.edu.tr/wp-content/uploads/2022/04/OCAK-ŞUBAT-MART-2022-FIRAT-HABER-.pdf (erişim tarihi: 24.04.2023).
8-http://hatay.gov.tr/meclis-binasi-ve-adali-konagi-tapu-teslim-toreni-yapildi (erişim tarihi: 24.04.2023).
9-https://www.sabah.com.tr/guney/2019/06/20/hatayin-ruyasi-gercek-oldu (erişim tarihi: 23.04.2023).
10-https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/hataydaki-tarihi-meclis-binasi-kamulastirildi/1506484 (erişim tarihi: 23.04.2023).
11-https://www.arkeolojikhaber.com/haber-hatay-devletinin-mirasi-tarihi-meclis-binasi-da-depremde-yikildi-36349/ (erişim tarihi: 24.04.2023).
12- https://www.trthaber.com/haber/turkiye/hatayda-depremde-yikilan-tarihi-meclis-binasi-yeniden-yapilacak-820070.html (erişim tarihi: 10.04.2024).